GABN

Sözlükte "bir şeyi unutmak, gizlemek, yanlış yapmak, noksanlaştırmak, saklamak, eksik vermek, aldatmak" anlamlarına gelen gabn, bir fıkıh terimi olarak, iki taraflı akitlerde iki bedel arasında değer yönünden farklılık ve dengesizliği ifade eder. Alışverişte bir malın normal piyasa değerinin altında veya üstünde satılması gabn olarak adlandırılır. Gabn iki bedel arasındaki değer farkı olduğundan, iki tarafa karşılıklı borç yükleyen bey' (alışveriş), icâre (kiralama), şirket, kısmet, sulh gibi ivazlı akitlerde söz konusudur.

Akitlerin kuruluşunda ve işlerliğinde, tarafların rızalarının bulunması kadar, rızanın sıhhati de önem taşır. Bu sebeple akitlerde rızanın sakat ve arızalı olarak bulunduğu hata, galat, hile ve ikrah halleri irade ayıpları olarak kabul edilmiştir. Bunların yanında iki taraflı akitlerde bedeller arasında değer yönünden makul bir denkliğin bulunmaması da rızayı sakatlayan etken olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte, gabnin hukukî sonuçları tek ve genel bir hükme bağlanması yerine, gabnin kaynağı, ağırlığı ve yol açtığı olumsuzluklara göre belirlenmiştir.

İslâm hukukçuları, alışverişte fiyat bakımından makul ölçüler içinde aldanmayı kabul etmekle birlikte, müşterinin rağbeti, ihtiyacı veya bilgisizliğinden yararlanarak yüksek fiyatla satışı hoş karşılamamıştır. Bu nedenle gabn-i yesir ve gabn-i fahiş olmak üzere gabnı ikiye ayırmışlardır. Gabn-i yesir, basit ve önemsiz gabn anlamına gelmekte olup, bedelde önemsiz sayılabilecek, ekseriya vuku bulabilen eksiklik veya fazlalıktır. Bu nedenle kaçınılması mümkün olmadığı varsayılır ve tabiî karşılanır. Gabn-i fahiş ise, bedeldeki aşırı ve belirgin fazlalık veya eksiklik olup kaçınılması mümkündür. Bu nedenle, olağan dışı sayılarak, maruz kalan tarafın rızası dışında gerçekleştiği kabul edilir. Bir akitte vuku bulan gabnin, fahiş olup olmadığını belirlemede örf ve adet ölçü alınır. Buna göre, bilirkişilerin belirledikleri değişik değerlerin alt ve üst sınırını aşan fiyatlar gabn-i fahiş; ikisi arasında kalanlar ise gabn-i yesir olacaktır.

Bir akitte gabn-i fahiş var ise, gabnin rızayı sakatlayan bir sebepten kaynaklanıp kaynaklanmadığına bakılır. Bir kimse kendi iradesiyle, bilerek ve farkında olarak gabin sayılacak bir bedelle akdi kurmuş ise, bu gabin sebebiyle kendisine fesih hakkı tanınmaz. Ancak kişinin bilgisizliği ve dikkatsizliği sebebiyle aşırı gabne maruz kalmışsa, aldatma söz konusu ise, zarara uğrayan tarafa akdi feshetme hakkı tanınmıştır. (İ.P.)